Frå attåtnæring til milliardindustri

Vi har ein lang tradisjon som fiskerinasjon, men i 1999 var førstehandsverdien frå oppdrettsnæringa for første gong større enn frå tradisjonelt fiske. I 2015 var samla førstehandsverdi frå fiskeri og akvakultur bortimot 64 milliardar kroner, av dette utgjorde oppdrett tre fjerdedelar. Verdien av oppdrettsfisken var altso nesten tre gonger større enn verdien av fisken frå tradisjonelt fiske (sjå figur 1).

Gjennombrotet kom i 1970-åra

Gjennombrotet for norsk fiskeoppdrett kom i byrjinga av 1970-åra. Pionerane innanfor oppdrett hadde då lukkast med å produsere laks og regnbogeaure i flytemerdar i sjøen. Dette var billegare og meir effektivt enn landbaserte anlegg. Den langstrakte kysten vår med alle fjordane synte seg ideell for oppdrett. Gardbrukarar og fiskarar langs kysten var av dei første som satsa på fiskeoppdrett. Ei kartlegging av yrkesbakgrunnen til dei som starta opp tidleg i 1970-åra, syner at om lag ein fjerdedel av dei dreiv jordbruk. Like mange hadde bakgrunn frå fiskeri og fiskeindustri, medan den siste halvparten hadde anna bakgrunn (Solheim 2015). I byrjinga var fiskeoppdrett rekna som ei attåtnæring i landbruket og låg dermed under Landbruksdepartementets domene. Frå 1981 tok Fiskeridepartementet over ansvaret.

Nye løyve til fiskeoppdrett var distriktspolitikk

Alt tidleg i 1970-åra vart det kravd løyve for dei som ville byrje med oppdrett, og utdeling av nye løyve vart nytta som eit distriktspolitisk verkemiddel. Målet var å styrkje kystsamfunna og hindre at næringa vart sentralisert storindustri som tappa inntekter frå lokalsamfunna. Fram til 1991 var regelen at eit føretak berre kunne eige eitt løyve, og eigaren skulle høyre til i lokalsamfunnet. Så å seie alle anlegga var registrerte som enkeltpersonføretak før ei endring i lova vart gjort gjeldande dette året. Utdeling av fleire løyve i 1980-åra, der dei nordlegaste fylka vart prioritert, førte til auka produksjon. I løpet av nokre få år i slutten av 1980-åra, med auka tilbod, vart lakseprisen halvert, og næringa vart råka av fleire konkursar.

Storkapital og eigarkonsentrasjon frå 1990-åra

Den nye lovendringa opna for utanbygds kapital og eigarkonsentrasjon gjennom oppkjøp og fusjonar. I 1990 var det 970 føretak som produserte matfisk (sjå figur 3), men i åra etter har utviklinga berre gått ei lei. Eit føretak fekk heretter ha fleire løyve, og føretaka vart gradvis færre og større trass i ein årviss auke i produksjonen. Gjennom 1990-åra vart talet på føretak som produserte matfisk, halvert, og som det går fram av figur 4, vart talet ytterlegare redusert frå 467 til vel 160 i perioden 1999–2015. Talet på løyve for laks og regnbogeaure har derimot auka jamt og nærma seg 1 100 i 2015. Samstundes går det andre vegen for andre matfiskartar, der talet på løyve no er under 100. I 2015 produserte dei ti største føretaka nesten 70 prosent av matfisken, men berre 20 år tidlegare var tilsvarande del under 20 prosent (sjå figur 5). I same perioden har den samla produksjonen blitt fleirdobla.

I 2016 vart laksen og auren oppalen på til saman 800 ulike lokalitetar langs kysten, og i gjennomsnitt var i overkant av 3 500 flytemerdar i bruk kvar månad.

Laksen tok luven av regnbogeauren

Oppdrettseventyret byrja med regnbogeaure, men laksen tok over og vart fort dominerande. Alt i 1977 vart det produsert meir laks enn regnbogeaure. Grunnen til dette var at laksen var lettare å selje på verdsmarknaden, og ein fekk betre pris for han. Eit vitskapleg avlsarbeid for laks og aure vart starta opp ved Universitetet for miljø- og biovitskap i 1970-åra. Erfaring frå avlsarbeid på storferasen norsk raudt fe vart nytta for å utvikle eit tilsvarande avlsprogram for laks (Bakke og Melingen 2010). Stamfisken som var utgangspunktet, vart samla inn frå 40 elvar langs kysten. Akvaforsk vart oppretta og dreiv avlsarbeid for norsk oppdrett i 15 år. Seinare tok kommersielle aktørar over avlsarbeidet.

Torsken møtte veggen

I dag er lakseproduksjonen heilt dominerande. Mange har også hatt stor tru på at oppdrett av torsk kunne bli eit nytt oppdrettseventyr, men dette har synt seg vanskeleg. Toppen for torskeoppdrett vart nådd i 2010. Då hadde næringa løyst mange av utfordringane i samband med å produsere torsk, men lønsemda var ikkje god nok. No er det ingen som produserer torsk i stort omfang, men somme har tru på at avl som gjer at fisken veks raskare, også gjer at torskeoppdrett kan vekse seg større att.

Kina er verdas suverent største oppdrettsnasjon

Kinesarane byrja med fiskeoppdrett for fleire tusen år sidan, og er i dag den viktigaste og største produsenten av oppdrettsfisk. I 2014 var den kinesiske produksjonen 45,5 millionar tonn matfisk (FAO, 2016). Som det går fram av figur 6, utgjer dette nesten tre fjerdedelar av all oppdrett i verda. India, som er nummer to på lista, produserte 4,9 millionar tonn matfisk same året. På sjetteplass kom Noreg, med ein produksjon på 1,3 millionar tonn dette året. På verdsbasis vart høvesvis 46,2 millionar tonn fisk og skaldyr oppalen i ferskvatn, 6,3 millionar tonn i brakkvatn og 21,3 millionar tonn i sjøen i 2014. Norsk fiskeoppdrett skjer i all hovudsak i sjøen, men vi har også landbasert produksjon av blant anna røye og regnbogeaure.

Noreg er størst på laks

Verdsproduksjonen av atlantisk laks i 2014 var på 2,33 millionar tonn (FAO 2016). Av dette stod Noreg for over halvparten med 1,26 millionar tonn. Nummer to på lista var Chile, som stod for om lag ein fjerdedel av verdsproduksjonen. I 2016 eksporterte Noreg laks til ein verdi av 61,3 milliardar kroner til nesten 90 ulike land. Europa er den viktigaste marknaden, og Polen og Frankrike var på importtoppen (sjå figur 7). Sjølv om den delen av norsk fiskeforedlingsindustri som er basert på oppdrettsfisk, auka produksjonen frå 2014 til 2015, er Noreg likevel i stor grad ein råstoffeksportør. Det er derfor fleire land som har pakkeanlegg og foredlingsindustri, som er basert på norsk laks. Mykje av dette sel dei deretter vidare til andre land. Tyskland, som sjølv ligg eit stykke ned på lista over importland, er endeleg mottakar av mykje norsk laks som først har vore innom Danmark, Nederland og Polen. Ifølgje ein artikkel i Norsk Fiskerinæring (nr. 10 2016) meiner Sjømatrådet at berre ein tredjedel av den norske laksen kjem direkte til Tyskland. I røynda er derfor Tyskland heilt i toppen av lista saman med Frankrike.

Dei siste åra har prisen på laks på verdsmarknaden stige mykje. I 2011 låg eksportprisen på mellom 20 og 30 kroner per kilo store delar av året, medan vi dei siste vekene i 2016 var oppe i over 73 kroner per kilo for fersk laks (sjå figur 8). Dei siste vekene av året aukar også eksporten monaleg.

God lønsemd for eigarane …

Høge prisar dei seinare åra har ført til god lønsemd i matfiskoppdrett. Driftsmarginen har lege på 20–25 prosent i perioden 2013–2015 (Fiskeridirektoratet 2016). Sjølv om tala enno ikkje ligg føre, ser 2016 ut til å bli enda betre. Situasjonen er ein heilt annan for fiskeindustrien, der driftsmarginen for både lakseslakting og foredling av laks har variert omkring 0 prosent i same perioden (Norsk Fiskerinæring 2016).

… men vanleg lønsnivå for dei tilsette

Medan eigarane har gjort gode pengar på oppdrett, er det vanlege lønningar som gjeld for dei tilsette i næringa, som hadde ei gjennomsnittleg månadsløn på 42 000 kroner i 2014. Dette er omtrent det same som gjennomsnittet for alle tilsette. Dei tilsette i leiarstillingane tente i snitt 66 200 kroner i månaden, medan resten av arbeidarane hadde ei gjennomsnittleg månadsløn på 37 800 kroner.

Oppdrettsnæringa sysselsette 6 700 personar i 2015. I alt 4 850 personar arbeidde med matfiskoppdrett, medan 1 850 arbeidde i klekkeri og settefiskproduksjonen. Målt i talet på sysselsette var Hordaland det største fylket med 1 580 personar i arbeid, deretter følgde Nordland med 1 050.

Rømd fisk trugar villaksen

Det har vore ei utfordring for næringa at laksen rømmer frå merdane og blandar seg med villaksen. Villaksen har over tid utvikla ein stor grad av lokal tilpassing. Mange fryktar derfor at ei innblanding av oppdrettslaks vil redusere den genetiske eigenarten til laksen og gjere han meir utsett for endringar i miljøet. I 2015 vart laksen i 165 vassdrag overvaka, og 10 prosent av dei hadde over 10 prosent innblanding av oppdrettsfisk dette året (Anon. 2016). Talet på rømd fisk nådde ein topp i 2005, då 1,2 millionar fisk kom seg ut av merdane (sjå figur 9). Etter det har næringa gjort mykje for å hindre rømming.

Sjukdom og lakselus er ei hovudpine

Lækjemiddelbruken har auka mykje dei siste ti åra, men næringa har, som figur 10 syner, greidd å redusere bruken av antibiotika i same perioden. Samstundes har bruken av middel for å redusere parasittåtak, og då særleg lakselus, auka. Lakselusa har fått fleire vertar i sjøen som følgje av den raske veksten i talet på laks i oppdrettsanlegga. Dette har ført til at villaksen blir meir utsett for lakselus enn tidlegare. Om våren er det særskilt viktig å halde nivået av lus lågt, sidan dette er tida på året då den minste villaksen (smolten) legg ut på si vandring frå elvane og ut gjennom fjordane til havet.

Ei eiga forskrift fastset grensa for tillate nivå av lus i havbruksnæringa, og det er innført regelbunden rapportering av lusenivået i merdane. Dei seinare åra er fleire tiltak sette inn for å redusere problemet med lus, blant anna ved å setje ut reinsefisk som skal ete opp lakselusa i merdane. Desinfeksjonsmiddelet hydrogenperoksid tek knekken på lusa og har blitt nytta i stadig større omfang. Ei stor utfordring er at fisken blir resistent mot lækjemidla, og nivået av lus går derfor ikkje ned. Styresmaktene meiner derfor at kravet om lågt lusenivå om våren ikkje lenger er nok for å ta tilstrekkeleg omsyn til utvandrande smolt, velferda til laksen i merdane og utvikling av resistens mot lækjemiddel (Mattilsynet 2016).

Alternativ til lækjemiddel, som reinsefisk, laser, skjerming og nye merdkonsept, blir no tekne i bruk. I tillegg blir både avlsarbeid og fôr nytta i kampen for å redusere lusenivået. Den raske veksten i bruk av anestesimiddel dei siste åra kjem av at krava til avliving av fisken er blitt strengare. Bedøving blir derfor nytta for å halde stressnivået lågt ved slakting.

Er toppen snart nådd?

Oppdrett av fisk har vore ein stor økonomisk suksess, og mange ser for seg at næringa skal halde fram med å vekse. Samstundes er det andre omsyn å ta, ikkje minst må ein løyse utfordringane med lus, sjukdom og rømd fisk. Næringa er òg avhengig av eit godt omdøme og at etterspurnaden og betalingsvilja ute i verda held fram med å stige. Endra rammevilkår vil ha innverknad. Til dømes kan tollsatsane på foredla fiskeprodukt bli ei enda større utfordring for næringa dersom andre land inngår frihandelsavtaler som Noreg ikkje er ein del av. Det er derfor mykje som må klaffe for at veksten skal halde fram i same tempo som han har gjort.

Referansar

Anonsen, T. (2016). Rømt oppdrettslaks i vassdrag: Rapport fra det nasjonale overvåkingsprogrammet 2015. (Fisken og Havet, særnr. 2b, 2016). Henta frå: http://www.imr.no/filarkiv/2016/04/sernummer_2b_-web.pdf_1/nb-no

Bakke, H. & Melingen, G.O. (2010). Avlsarbeid – viktig bidrag til fremgang i norsk fiskeoppdrett. GENialt, 2/2010. Henta frå http://www.bioteknologiradet.no/2010/10/avlsarbeid-%e2%80%93-viktig-bidrag-til-fremgang-i-norsk-fiskeoppdrett/

FAO (2016). FAO yearbook: Fishery and Aquaculture Statistics 2014. Henta frå: http://www.fao.org/3/a-i5716t.pdf

Fiskeridirektoratet (2016). Lønnsomhetsundersøkelse for laks og regnbueørret: Matfiskproduksjon 2015. Henta fra http://www.fiskeridir.no/Akvakultur/Statistikk-akvakultur/Loennsomhetsundersoekelse-for-laks-og-regnbueoerret/Matfiskproduksjon-laks-og-regnbueoerret

Mattilsynet (2017). Forslag om nye regler om våravlusing 2017. Henta frå https://www.kyst.no/article/mattilsynet-foreslaar-nye-regler-for-vaaravlusning-i-2017/ 

Norsk Fiskerinæring (2016). Elendig lønnsomhet i norsk fiskeindustri. Norsk Fiskerinæring, Nr. 10-2016, 88-92.

Solheim, C. (2015). En kystnæring i emning: En studie av oppdrettsnæringens aktører i gjennombruddsårene på 1970-tallet. Henta frå http://bora.uib.no/bitstream/handle/1956/10040/133478884.pdf