Kor mange norske barn og unge er i fare for å vekse opp i fattigdom?

Det er inga brei semje om korleis fattigdom skal målast, men det finst fleire ulike mål som kan seie noko om kor mange som slit økonomisk i eit samfunn. I dette undervisningsopplegget ser vi på mål og tal for låginntekt blant barn og unge i Noreg. Kort forklart dreier fattigdom seg då om å oppleve problem fordi ein har inntekt under ei viss grense.

Når vi skal måle fare for fattigdom, er det vanleg å bruke det som blir kalla ei relativ låginntektsgrense. Grensa blir då sett som ein viss prosent av eit bestemt beløp for inntekt. Personane som har ei inntekt under denne grensa, har det vi kallar låginntekt. Talet for kor mange som lever med låginntekt i ein treårsperiode, blir ofte brukt som mål på kor mange som er «fattige» i Noreg.

Her er ei kort oversikt over nokre fakta du kan lære meir om seinare:

• I 2022 var det 102 600, eller 10,6 prosent, av alle barn og unge under 18 år i Noreg som budde i eit hushald med vedvarande låginntekt. Altså drygt éin av ti.
• I år 2000 var tilsvarande låginntektstal for barn og unge 4 prosent, og talet steig fram til 2020.

For å forstå det vi seinare skal seie om låginntekt og fare for å oppleve fattigdom, er det lurt å sette seg inn i kva nokre viktige omgrep betyr:

• median
• hushald
• inntekt
• forbrukseiningar
• låginntekt
• vedvarande
• vedvarande låginntekt

Omgrepa

Her finn du omgrepa.

Median

Medianen er talet i midten i ei rekke av tal. I ei sortert rekke er medianinntekta den midtarste inntekta. Når det er to i midten, som i illustrasjonen under, er medianinntekta gjennomsnittet av dei to. Medianinntekta per månad er 39 000 kroner i vårt døme.

Hushald

Når vi lagar tal for kven som lever med så låg inntekt i Noreg at vi kan seie at dei er i fare for å oppleve fattigdom, ser vi ikkje på inntekta for kvar enkelt person, men på inntektene for hushalda dei lever i. Det er til dømes fordi det vil ha mykje å seie for barn og unge kor mykje pengar familien har. Men kva er eit hushald i statistikken?

Jo, som eit privat hushald blir rekna alle personar som bur fast i bustaden, og som har felles hushaldsøkonomi.

Inntekt

Inntekt er ikkje berre lønn, bonusar og liknande som du får ved å jobbe hos ein arbeidsgivar eller i di eiga bedrift. Som inntekt reknar vi også renter du får ved å spare på konto, og avkastning ved å plassere pengar i aksjar eller andre verdipapir. Inntekt er også det du får i pensjon, sjukepengar, arbeidsløysetrygd, foreldrepengar, barnetrygd, studiestipend og liknande.

Når vi skal definere vedvarande låginntekt i dette undervisningsopplegget, ser vi på inntekta til private hushald, ikkje enkeltpersonar, og vi ser på inntekter etter skatt.

Forbrukseiningar

Hushald er ulike. Hushald har til dømes ikkje like mange medlemmer som har inntekt, eller som skal bruke inntektene. Døme er eit hushald som berre består av éin person, og eit hushald som består av eit par med fire barn. For å kunne samanlikne inntektsnivået til ulike hushald må vi «justere» hushaldsinntekta. Det gjer vi ved hjelp av såkalla forbrukseiningar. Forbrukseiningane skal ta omsyn til at store hushald treng større inntekter enn små hushald for å ha same økonomiske velferdsnivå. Men forbrukseiningane skal også ta omsyn til at store hushald har nokre fordelar fordi dei til dømes kan fordele utgifter som straum, internett, matinnkjøp osb. på fleire personar. Den forbrukseininga som oftast blir nytta i inntekts- og formuesstatistikken, er "EU-skalaen". Sjå illustrasjonen nedanfor om korleis vi bruker forbrukseiningar for å «justere» inntekter mellom ulike typar hushald for å kunne samanlikne inntektene deira i statistikk og analyse om låginntekt.

1. Personane i hushald A og B har lik inntekt etter skatt

   

   Kun éin av dei hamnar under låginntektsgrensa.
   
   
2. Omrekning med EU-skalaen

   

   Hushald B har antakeleg høgare utgifter enn hushald A, men dei har også fordelar ved at dei er fleire som kan dele på utgiftene. Forbrukseiningar sikrar at inntekt i hushald med ulikt tal på personar kan samanliknast.
   
   I EU-skalaen blir den første vaksne i hushaldet rekna som 1 forbrukseining. Kvar vaksen utover det blir rekna som 0,5 forbrukseiningar. Kvart barn på 17 år eller under blir rekna som 0,3 forbrukseiningar.
   
   
3. Inntekt etter omrekning

   

   Inntekt etter skatt blir delt på forbrukseining for å finne samanliknbar inntekt.
   
   
4. Låginntektsgrensa

   

   Låginntektsgrensa endrar seg frå år til år, og er alltid 60 prosent av årets medianinntekt.
   
   
5. Levestandard

   

   For at personane i hushald A og B skal ha lik levestandard, målt ved inntekt, må inntekta i hushald B vere høgare enn i hushald A.

Låginntekt

Årleg inntekt etter skatt per forbrukseining som er lågare enn 60 prosent av medianinntekta i befolkninga.

Vedvarande

Her: tre år eller meir.

Vedvarande låginntekt

No har vi definert dei seks omgrepa median, hushald, inntekt, forbrukseiningar, låginntekt og vedvarande. Vi definerer då vedvarande låginntekt slik:

gjennomsnittleg treårig hushaldsinntekt per forbrukseining som er lågare enn 60 prosent av gjennomsnittet av medianinntektene i befolkninga dei same tre åra

Du kan slå opp omgrepa når du jobbar vidare med temaa.

Oppsummering om vedvarande låginntekt:

Vi kan seie at omgrepet «vedvarande låginntekt» er eit uttrykk som fortel at personane med slik inntekt, i alle fall i ein treårsperiode, har eit økonomisk velferdsnivå som er mykje lågare enn for resten av befolkninga. Situasjonen med å ha låge hushaldsinntekter er ikkje kortvarig, men har vart over fleire år. Det betyr ikkje nødvendigvis at alle som har vedvarande låginntekt, opplever seg som fattige. Men inntekta er då så låg at politikarar og andre som styrer landet og kommunane våre, må vere merksame på denne gruppa. Dei som har så låg inntekt, kan ha utfordringar med å skaffe seg alt dei treng av mat og andre varer og tenester, og kan vere i fare for å oppleve utanforskap.

Kahoot: Hugsar du omgrepa?

Kva seier levekårsstatistikken om fattigdomsproblem?

I tillegg til å lage tal for kor mange som lever i hushald med vedvarande låginntekt, lagar SSB også levekårsstatistikk om kva utfordringar låginntekt gjev for levekår, til dømes om ein opplever å mangle materielle og sosiale gode. Slik statistikk for alle personar i Noreg, altså ikkje berre for familiar med barn og unge, viser at fleirtalet av personar i låginntektsgruppa ikkje rapporterer om fattigdomsproblem.

Kven er dei som i mindre grad enn andre med låginntekt, rapporterer om opplevde fattigdomsproblem og økonomiske vanskar når vi spør om dette? Det er særleg eldre, dei som eig bustad, personar med formue, og dei som er busette i mindre sentrale strøk.

Dette reflekterer korleis fattigdom, i tillegg til storleiken på inntekta, også handlar om kva utgifter, forbruksmønster og andre ressursar hushalda har, til dømes formue. Men samstundes er det ein klar samanheng mellom hushaldsinntekt og slike vanskar: Jo lågare inntekt, jo større andel oppgjev å ha økonomiske vanskar og manglar materielle og sosiale gode.

Kor mange barn og unge lever med vedvarande låginntekt? Antal og andel

Då er vi klare til å sjå på tala. Stoffet i avsnittet er henta frå Normann (2024).

Når du les og jobbar med tala no, så hugs at det er talet for kor mange som lever med vedvarande låginntekt som vi her bruker som ein indikator for kor mange som lever i fare for å oppleve fattigdom.

Dei tre åra 2020–2022 er dei siste åra vi har tal for. Då var det 102 600, eller 10,6 prosent, av alle barn og unge under 18 år i Noreg som budde i eit hushald med vedvarande låginntekt.

Var dette fleire eller færre enn før? Svaret er at det var færre barn og unge under 18 år, og ein lågare andel av dei, som levde med vedvarande låginntekt i 2020–2022 enn i dei to treårsperiodane før. Toppunktet blei nådd i 2018–2020 då 115 000 barn høyrte til eit hushald med vedvarande låginntekt, ein andel på 11,7 prosent. Samanlikna med toppunktet var det altså 12 400 færre barn med vedvarande låginntekt i 2022, og vi må tilbake til 2016 for å finne både færre i antal og ein lågare andel. Sjølv om andelen hushald med årleg låginntekt auka i 2022, sokk altså andelen barn i hushald med vedvarande låginntekt i perioden 2020–2022. For det eine året 2022 var auken i andelen med låginntekt sterkt påverka av at mange ukrainarar flykta frå krigen og kom til Noreg. Men ettersom vedvarande låginntekt slår saman inntektene over tre år, er det ikkje berre siste år som tel. Dei mange ukrainske flyktningane som kom i løpet av 2022, blir ikkje rekna med når vi ser på vedvarande låginntekt for 2020–2022, fordi dei i 2022 enno ikkje hadde budd i Noreg i tre år. Det blei også litt færre barn i befolkninga i perioden.

I figur 1 ser de at:

• Andelen barn og unge under 18 år som lever med vedvarande låginntekt i Noreg, var 4 prosent i treårsperioden som slutta i år 2000.
• Andelen var nokså stabil på inntil 8 prosent for treårsperiodar med sluttår mellom 2008 og 2012.
• Andelen steig vidare og blei tosifra, altså nådde 10 prosent, i treårsperioden som slutta med 2015.
• Andelen steig også fram til treårsperioden som slutta med 2019, stoppa opp i 2020 og sokk litt i 2021 og 2022.

No kan de løyse oppgåve A.